Suusje kleden - gemaakt omstreeks 1910 - olieverf op doek - 68 x 79 cm
Collectie Noord-Veluws Museum, Nunspeet
Als Arthur Briët met vrienden vanuit Laren een wandeling naar Nunspeet maakt, wordt hij zo getroffen door het dorp dat hij er twee maanden blijft. Niet lang daarna besluit hij er met zijn negen jaar jongere vrouw te gaan wonen. We hebben het over de maand juni in het jaar 1893. Zelf is hij dan zesentwintig jaar oud. Hij treft er veel collega-schilders aan onder wie Jan van Vuuren en Willem Edzard Koning. Briët is vooral bekend geworden door zijn boereninterieurs, maar hij heeft ook portretten en landschappen geschilderd. Zijn stijl is niet consequent naturalistisch of impressionistisch, in sommige schilderijen past hij verschillende technieken toe. Hij bewondert de lichtval in de schilderijen van Rembrandt, de innige interieurs van Jozef Israëls en het sociaal-realisme van de Vlaamse Alexander Struys (1852 – 1941). Zijn werk leert hij in Mechelen kennen. Wat Struys deed op zijn gebied, deed Émile Zola op literair gebied. Ooit heb ik Germinal (1884-1885) van hem gelezen: rauw en realistisch. Waar het Briët echter om gaat is de intensiteit van het licht. Het licht beroert de dingen en de mensen. Daarin komen zijn schilderijen tot leven. Je zou hem een schilder van het intieme licht kunnen noemen.
Het kleden van Suusje is zijn meesterwerk. Daar is iedereen het wel over eens. Het is wellicht het intiemste schilderij dat Briët ooit heeft gemaakt. Hij schilderde bij voorkeur huiselijke taferelen maar dit schilderij stijgt er ver boven uit. Er is weliswaar nauwelijks sprake van een interieur maar intiemer kan bijna niet.
Als het schilderij omstreeks 1910 is geschilderd (in Den Haag waar de familie Briët toen woonde?), dan is de schilder ongeveer drieënveertig, Johanna vijfendertig en Suusje twaalf jaar oud. De titel verwijst naar Suusje, de dochter van het echtpaar Briët. Ze hebben ook een zoon, hij heet Paul (geboren 1894). Het schilderij is niet gesigneerd. Een familielid uit de Briët-familie vermoedt dat het dubbelportret ooit deel is geweest van een groter schilderij. De signatuur zou daarom weggevallen zijn. De titel was ooit verbasterd tot Zusje aankleden maar inmiddels is die fout hersteld. Op een veiling is het schilderij ooit aangekocht door Cees Kraijenoord van Art Gallery Kraijenoord in Katwijk. In 2011 heeft hij het verkocht aan Herman van Ree, destijds de voorzitter van de Stichting Museum Nunspeet Collectie. Het schilderij vormde de eerste aanwinst van de stichting en daarmee van de collectie van het huidige museum.
Het is een raadselachtig schilderij. Waarom? Omdat het onaf lijkt. De zwarte japon van de moeder is beter uitgewerkt dan de kleding van Suusje. Het gezicht van de moeder lijkt trouwens kleiner dan het gezicht van het meisje. Suusje is en profil geschilderd, de moeder en profil perdu. In het haar van Suusje worden zo te zien vlechten gelegd, het haar van de moeder is in een wrong gevlochten. Het gezicht van de moeder heeft Briët ruw bewerkt, je ziet er putjes in en sporen van een spatel of plamuurmes. Haar gezicht heeft hij wat techniek betreft niet vriendelijk behandeld maar het effect mag er wezen. Het is het gezicht van een vrouw die weet wat het leven is. Haar dochter ziet er anders uit. Ze heeft vuurrode wangen, ze verbijt iets, waarschijnlijk haar ongeduld. Haar gezicht is perfect geschilderd.
Er zijn drie kenmerken die Suusje bestempelen als een meisje dat wordt aangekleed en opgemaakt: het zwarte haarlint, de oorhanger in haar linkeroor en de onaffe vlechten in haar haar. De lichtbron bevindt schuin zich voor hen. Nog een subtiele blikvanger is het rode schijnsel dat in de haarwrong van de moeder begint, zich voortzet in de opvallend rode oorschelp en zich nog een keer vertoont in de blozende linkerwang van Suusje. Zelfs op het puntje van haar neus zit een toetsje rode verf. De rechterhand van de moeder is nog net zichtbaar in en onder het haar van Suusje, de linkerhand is veel duidelijker geschilderd, ook al is de manier waarop hij is geschilderd opvallend: het lijkt een grote hand, de verftoetsen accentueren de lichtval en de schaduwpartijen.
Briët speelt hier met contrasten. De kleding van Suusje verschilt van die van de moeder (in kleur én in stijl). Het perzikhuidje van de dochter verschilt hemelsbreed van de intens bewerkte (verf)huid van de moeder. Haar beide handen zijn in beweging. Wellicht dat de schilder daarom de linkerhand minder gedetailleerd heeft geschilderd dan haar gezicht. Een volgende stap zou zijn: Suusje maakt een beweging en wel met haar bovenlijf, haar hoofd houdt ze stil, anders zou ze zichzelf pijn doen. Dat zou ook verklaren waarom de afgeronde hoek van het driehoekige tafelblad (of meubelstuk) nog net zichtbaar is door de kleding van Suusje heen. Het hesje van Suus heeft sowieso iets schetsmatigs, zeker als je dit kledingstuk vergelijkt met het sobere zwart van de japon van haar moeder. Ook hun haardracht verschilt: dat van Suusje krijgt zo te zien twee vlechten opzij. Het haar van haar moeder eindigt in een knot. In het haar ligt het conflict. Het verklaart de stuurse blik van Suusje en de lichte dwang die haar moeder op haar uitoefent. Suusje mokt. Moeder is streng (maar rechtvaardig).
 |
Het ochtendtoilet (1740-41) - Jean-Baptiste-Simeon Chardin (1699-1779)
Olieverf op doek - 49 x 39 cm - Nationalmuseum, Stockholm
|
Ik heb een schilderij gevonden met hetzelfde thema. Daarop wordt ook een meisje aangekleed en klaargemaakt voor een uitstapje. Het kerkboek op de stoel ligt al klaar. Met haar rechterhand houdt ze een mof vast. Het is vast koud buiten, ook al draagt haar moeder blauwe en deels open pumps. Dat blauw past trouwens weer bij de kleur en het hesje van haar dochter. Waar het mij nu om gaat is de spiegel, die wel degelijk aanwezig is, ook al valt hij nauwelijks op. Hij staat op het tafeltje met het witte kleed. Die spiegel ontbreekt in het schilderij van Briët. Wellicht staat hij net buiten beeld. Chardin was net als Briët een schilder van het alledaagse; bij Chardin is dat de kleine burgerij, bij Briët is dat meestal de boerenstand maar in dit schilderij betreft het zijn eigen gezin, zijn eigen milieu dus. Daarom alleen al is dit een bijzonder schilderij.
Williëtte Wolters-Groeneveld, auteur van het boek Arthur Briët ‘Rembrandt van de Veluwe’, is van mening dat het niet om de moeder van Suus gaat maar om een huishoudster. De afgebeelde vrouw zou te oud zijn, bovendien draagt ze een eenvoudige zwarte japon. Ik vind het een beetje vergezocht. Het gezicht van de moeder heeft Briët inderdaad behoorlijk bewerkt (zie boven), wellicht had hij er moeite mee. Briët werkte erg langzaam en was niet gauw tevreden. Zowel Briët zelf als Johanna, zijn vrouw en moeder van Suusje, hebben zelf ondervonden wat het was om op jonge leeftijd een vader of moeder (of allebei) te verliezen.
Wellicht is deze vraag belangrijker: zou Briët zijn eigen vrouw nooit hebben geportretteerd? En als zich de kans zich dan voordoet, zou hij die dan voorbij hebben laten gaan? Zou hij in plaats van zijn eigen vrouw een huishoudster als model hebben genomen? En die grove handen? Johanna was een grote Brabantse met veel smaak. Zo omschrijft Marie Cremers haar heel even Lichtend Verleden (1954). Uit andere beschrijvingen komt ze naar voren als een kordate vrouw die goed kan organiseren. Niet per se een ijdele vrouw die wil pronken met haar positie. En Briët al helemaal niet. Thuur (Arthur) was gek op Jo. Als je wilt, kun je zelfs de vage contouren van een hart in de oplichtende delen van het schilderij herkennen. Rest ons nog deze vraag: was de moeder van Suusje blond? Of was ze dat niet? Wie het weet mag het zeggen.
En wat staat er – tot mijn verrassing – op de site van het museum in Stockholm bij Het ochtendtoilet van Chardin? Een jonge vrouw legt de laatste hand aan het toilet van een kind. Zorgvuldig brengt ze een gesp aan in het kapothoedje van het meisje. Het feit dat de strik van de vrouw zelf er eenvoudiger uitziet dan die van het kind wijst erop dat ze niet haar moeder is, maar naar alle waarschijnlijkheid een gouvernante. Het meisje werpt nog een laatste blik op haar spiegelbeeld. In zijn voorstellingen vertelt Chardin een verhaal dat het alledaagse overstijgt en dat doet hij op een nadrukkelijke en nauwkeurige manier. Mijn vertaling van de Engelse tekst.
Williëtte Wolters-Groeneveld, auteur van het boek Arthur Briët ‘Rembrandt van de Veluwe’, is van mening dat het niet om de moeder van Suus gaat maar om een huishoudster. De afgebeelde vrouw zou te oud zijn, bovendien draagt ze een eenvoudige zwarte japon. Ik vind het een beetje vergezocht. Het gezicht van de moeder heeft Briët inderdaad behoorlijk bewerkt (zie boven), wellicht had hij er moeite mee. Briët werkte erg langzaam en was niet gauw tevreden. Zowel Briët zelf als Johanna, zijn vrouw en moeder van Suusje, hebben zelf ondervonden wat het was om op jonge leeftijd een vader of moeder (of allebei) te verliezen.
Wellicht is deze vraag belangrijker: zou Briët zijn eigen vrouw nooit hebben geportretteerd? En als zich de kans zich dan voordoet, zou hij die dan voorbij hebben laten gaan? Zou hij in plaats van zijn eigen vrouw een huishoudster als model hebben genomen? En die grove handen? Johanna was een grote Brabantse met veel smaak. Zo omschrijft Marie Cremers haar heel even Lichtend Verleden (1954). Uit andere beschrijvingen komt ze naar voren als een kordate vrouw die goed kan organiseren. Niet per se een ijdele vrouw die wil pronken met haar positie. En Briët al helemaal niet. Thuur (Arthur) was gek op Jo. Als je wilt, kun je zelfs de vage contouren van een hart in de oplichtende delen van het schilderij herkennen. Rest ons nog deze vraag: was de moeder van Suusje blond? Of was ze dat niet? Wie het weet mag het zeggen.
En wat staat er – tot mijn verrassing – op de site van het museum in Stockholm bij Het ochtendtoilet van Chardin? Een jonge vrouw legt de laatste hand aan het toilet van een kind. Zorgvuldig brengt ze een gesp aan in het kapothoedje van het meisje. Het feit dat de strik van de vrouw zelf er eenvoudiger uitziet dan die van het kind wijst erop dat ze niet haar moeder is, maar naar alle waarschijnlijkheid een gouvernante. Het meisje werpt nog een laatste blik op haar spiegelbeeld. In zijn voorstellingen vertelt Chardin een verhaal dat het alledaagse overstijgt en dat doet hij op een nadrukkelijke en nauwkeurige manier. Mijn vertaling van de Engelse tekst.
Wilt u meer weten over de schilderijen van Arthur Briët? Dan kan ik u het meest recente boek van Williëtte Wolters-Groeneveld aanbevelen: Arthur Briët, ‘Rembrandt van de Veluwe’. Uitgegeven bij Van Spijk Art Books / Noord-Veluws Museum, 2019. Ik heb er dankbaar gebruikt van gemaakt. Ook heb ik het onvolprezen boek van Klaas Roodenburg geraadpleegd: Kunstenaars op de Noordwest Veluwe 1880 - 1930.
Met dank aan Margot Jongedijk, conservator van Noord-Veluws Museum. Ook de zeer enthousiaste medewerkers (m/v) van het museum wil ik hierbij bedanken. Ik ben onder de indruk van hun toewijding en van hun uitgebreide kennis over de betreffende kunstenaars. Hun manier van vertellen en toelichten verschilt onderling nogal, maar dat is zeker een van de charmes van dit museum.
Noord-Veluws Museum
Nationalmuseum Stockholm
Geen opmerkingen:
Een reactie posten